W 1870 roku w Rapperswilu powstało pierwsze na świecie polskie muzeum. Zbiory zgromadzono w raperswilskim zamku, wynajętym Polakom na 99 lat.
W akcie fundacyjnym Muzeum Narodowego Polskiego napisano: „Muzeum, będąc obrazem Polski pod względem historycznym, naukowym, literackim i artystycznym, odda znakomitą przysługę sprawie polskiej i stanie się instytucją użyteczną wielkiemu dziełu oświaty i wolności ludów”.

Muzeum powstało z inicjatywy hrabiego Władysława Ewarysta Broel-Platera – posła na Sejm Królestwa Polskiego, dziennikarza i polityka emigracyjnego – który wraz z prawie dwoma tysiącami Polaków przybył do Szwajcarii po klęsce powstania styczniowego. Członkami zarządu muzeum byli: Józef Ignacy Kraszewski (pisarz, autor powieści o tematyce powstańczej, kierownik powstańczej placówki dyplomatycznej w Dreźnie, więzień twierdzy w Magdeburgu), Agaton Giller (działacz niepodległościowy, członek Rządu Narodowego, jeden z inicjatorów powołania Związku Narodowego Polskiego w USA), Stefan Buszczyński (pisarz i publicysta, powstaniec roku 1863), Henryk Bukowski (uczestnik powstania styczniowego, emigrant polityczny, założyciel polskiego antykwariatu w Sztokholmie; na żądanie mieszkających za granicą Polaków pochowano go w Rapperswilu obok hr. Platera, założyciela instytucji).

W muzeum gromadzono pamiątki naszej historii i kultury, przede wszystkim walk narodowych, buntów, męczeństwa. Tu przechowywano archiwum Rządu Narodowego 1863 roku i tajną prasę z lat 1863–1864. Swoje miejsce znalazły tu pamiątki po Tadeuszu Kościuszce (od 1895 jego serce), Marianie Langiewiczu, Adamie Mickiewiczu, części umundurowania legionistów, odzież zesłańców syberyjskich, obrazy przedstawiające różne epizody z walk o wolność, dokumenty archiwalne dotyczące konfederacji barskiej, Sejmu Czteroletniego, Konstytucji 3 maja, insurekcji kościuszkowskiej, powstania listopadowego, rewolucji 1846 roku, materiały do dziejów Legionów Dąbrowskiego, wojen napoleońskich, kongresu wiedeńskiego, Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego.

Dla Żeromskiego praca w bibliotece raperswilskiego muzeum była pierwiastkiem kształtującym sympatie i poglądy polityczne pisarza. Tu miał wokół siebie wielu bohaterów walk z 1863 roku, którzy od lat mieszkali we Francji, Szwajcarii, Anglii, Szwecji i za swą życiową misję uznali przekazanie następnym pokoleniom nauk płynących z powstania. Należeli do nich: Teodor Tomasz Jeż, uczestnik walk w czasie Wiosny Ludów i 1863 roku, Henryk Bukowski – dwukrotnie ranny w 1863 roku, emigrant mieszkający w Szwecji, wybitny antykwariusz, przełożony, ale i przyjaciel Żeromskiego.

Znana jest korespondencja Żeromskiego dotycząca spraw muzealnych, m.in. zaangażowanie w wybór i wystrój sali, w której złożona zostanie urna z sercem Kościuszki. Żeromskiemu jak i Zygmuntowi Wasilewskiemu sprawa raperswilskiego Muzeum była zawsze bliska. W kilkanaście lat po opuszczeniu Szwajcarii Żeromski napisał całą serię publicystycznych tekstów w sprawie Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu. To były początki nowej publicystyki Żeromskiego. Publicystyki wyrastającej z niezgody na nieprawidłowości czy bałagan w ważnych sferach życia narodowego, a więc publicystyki interwencyjnej, ale zarazem przedstawiającej propozycje działań, zmian i ulepszeń.

Muzeum przez pół wieku spełniało ważne zadanie podtrzymywania polskiego ducha na obczyźnie. Jednak w momencie powrotu Rzeczypospolitej na mapę utraciło swój dotychczasowy charakter. Bezcenne pamiątki, zgodnie z testamentem hrabiego Platera, po odzyskaniu przez Polskę niepodległości miały zostać przewiezione do kraju. Polski sejm uchwałą podjętą 21 października 1921 roku uregulował tę kwestię. W październiku 1927 roku raperswilskie zbiory – ok. 3 tys. dzieł sztuki, 2 tys. pamiątek historycznych, 20 tys. sztychów, 9 tys. medali i monet, 92 tys. książek i 27 tys. manuskryptów – wypełniły 14 wagonów specjalnego pociągu, który ruszył ze Szwajcarii do Warszawy. W pierwszym wagonie, w asyście oficerów szwajcarskich, podróżowała przykryta sztandarem narodowym urna z sercem Tadeusza Kościuszki.

Po przybyciu do kraju raperswilska kolekcja została podzielona. Przedmioty pamiątkowe, rzeźby, obrazy, miniatury trafiły do Państwowych Zbiorów Sztuki przy Departamencie Sztuki Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Druki, rękopisy, mapy, atlasy, ryciny do Wydziału Bibliotek Państwowych przy Departamencie Nauki Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, biblioteka i archiwum do Centralnej Biblioteki Wojskowej w Warszawie, a numizmaty do Mennicy Państwowej.

Najcenniejsze i najciekawsze obiekty z raperswilskich zbiorów zaprezentowane zostały publiczności już w styczniu 1928 roku w siedzibie Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości mieszczącej się w kamienicy Baryczków w Warszawie. Po zamknięciu wystawy muzealia rozdzielono pomiędzy różne instytucje, m.in. Muzeum Narodowe i Muzeum Wojska Polskiego.

Niestety, znaczna część raperswilskich zbiorów nie doczekała czasów współczesnych. Większość z nich spłonęła bowiem w czasie oblężenia Warszawy we wrześniu 1939 roku i później podczas powstania warszawskiego.

Muzeum Narodowe w Kielcach po raz pierwszy po II wojnie światowej prezentuje zbiory ze szwajcarskiego muzeum.

„Wolność to wielka rzecz”. Żeromski w Rapperswilu

Kurator: Sylwia Zacharz
Koordynator: Paulina Bies
Termin: 28 marca – 5 listopada 2023
Muzeum Stefana Żeromskiego